در گـمانه زنی ها مشخـص گـردیـد عـلاوه بر آنکه در سـطح غار لایـه ها به صـورت انـباشـت تاریخـی به شکـل دوره به دوره قـرار گـرفـته انـد خاکهای رانـده شـده به داخـل حـفـره های کـناری غار هـم به هـمان شکـل قـرار داشـته انـد به طـوریکـه در هـر دوره سـاکـنـیـن بعـدی خاک های دوره پـیـشـیـن را که در سـطح غار وجـود داشـته در حـفـره ها و سـوراخهای مـوجـود انـباشـته انـد . نـتـیجه لایـه نگاری در یـکـی از گـمانه ها ی چهارم که تـا عـمـق 5 مـتـری حـفـر گـردیـده است نـشـان داد که تـوالـی دوره های تاریخـی به هـمان صـورتـی است که مـواد فـرهـنگی آن در خاک های انباشـت شـده در دهـانه و حـفـره ها و نـیـز راههای فـرعـی مـسـدود شـده قـرار داشـته است . هـر چـنـد دوره پـیـش از تاریـخ آن کـمـتـر نـشـانـی از مـواد فـرهـنگـی مـوجـود را دارد با ایـن حال در بعـضی مـوارد با الک کـردن خاکـها ، تـراشـه هایـی به دسـت می آیـد که با تـراشـه هایـی که در طـبـقه چهارم وجـود دارد مطابـقـت می کـند .
کـشـف تـراشـه های سـنگـی در طـبـقـه چهارم و محـوطه بـیـرون غار نـشـانـه اسـتـفاده انـسـان در دوران پـیـش از تاریـخ است هـمچـنـیـن نـمـونه اشـیـای به دسـت آمـده باز نـشـانگـر ایـن واقعـیـت است اگـر چـه به عـقـیـده بعـضی دیگـر از کارشـناسـان امـور باسـتانـی مـی تـوان عـمـر غار را حـتـی خـیـلـی پـیـش تـر از آن حـسـاب کـرد .

وضعیت جغرافیایی و اقلیمی محوطه

 غار كرفتو در 72 كیلومتری شمال شرقی شهرستان دیواندره و با همین فاصله از جنوب شرقی شهرستان سقز قرار گرفته است . نزدیك ترین روستا در شمال غربی غار به فاصله 3 كیلومتری به نام میرسید یا میر سعید است. اصلی ترین راه دسترسی به آن از طریق جاده تكاب است كه به تازگی اسفالت گردیده است. كه پس از آنكه حدود 30 كیلومتری طی مسافت از شهرستان دیواندره طرف شمال می رویم. در دوراهی تكاب به سمت شرق باید حدود 32 كیلومتر را طی نمود و از یك مركز بخش بنام " گور باباعلی " عبور كرد. و سپس در دوراهی تكاب، كرفتو به طرف شمال، جاده ای شوسه پس از عبور از روستای " یوز باش كندی " حدود 3 كیلومتر بعد از آن غار كرفتو میرسد.
ر سینه كش یك رشته كوه آهكی كه در شمال دره ای عمیق قرار گرفته است، آثار متعددی از پناه گاهها و دخمه ها و حفره ها دیده می شود. كه در كنار غار اصلی قرار دارد. موقعیت غار به گونه ای است كه به طور كلی بادگیر نیست و در زمستان ها برف دامنه جنوبی را نمیپوشاند.
در حالی كه پانصد متر آن طرفتر در جنوب شرقی غار كاملا" بادگیر است برف آنرا می پوشاند. در آن سوی دره كوه دیگری وجود دارد كه به جهت القا شكل طبیعی آن، مردم اطراف به آن سه دختران می گویند، كه ارتفاع آن با رشته كوه مورد نظر یكسان است. در زمستان ها و هنگام سرما، درون غار گرم و در تابستان به لحاظ كوران باد، غار خنك است. دو چشمه آب در زیر تقابهای پائین غار وجود دارد كه سالیان دراز مردم از آن بهره مند

پیشینه تاریخی محوطه

تا پیش از كاوش های علمی دو فصل گذشته ( زمستان 79 و تابستان و پائیز 80 ) بر پایه معماری موجود و نیز كتیبه ای كه به خط یونانی بر تارك درگاه یكی از اطاق های طبقه دوم غار نقش بسته ( اینجا جایگاه هر كول است. باشد كه پلیدی در آن راه نیابد) قدمت و سابقه سكونت و یا مورد استفاده قرار گرفتن آن را از دوره سلوكی به بعد یعنی اشكانی، ساسانی و اسلامی می دانستند. پس از كاوش هایی كه در دو فصل انجام گرفت و با نتیجه ای كه از مطالعات محوطه های اطراف غار به دست آمد مشخص گردید كه در پیش از تاریخ، به احتمال از اواخر هزاره پنجم پ.م. و هزاره چهارم پ.م. این غار همزمان با پناگاههای و غارهای دیگر از جمله غار كانی میكائیل مورد استفاده قرار گرفته است. نتیجه آزمایشات خاك شناسی كه از دو غار كرفتو وكانی میكائیل ( در 1 كیلومتری شمال كرفتو ) به دست آمده، نشان می دهد به علت یك رشته فعالیت های جزئی و فعل و انفعالاتی كه در سطح غارها به عمل آمده است و روسوباتی كه بر جای مانده این غارها از هزاره چهارم پ.م. عاری از فعالیت های انسانی گردیده است. و ساكنین آنها كه گله دارانی كوچ رو بوده اند، آن منطقه را ترك كرده اند. غار كرفتو به جهت گمانه هایی كه در آن حفر گردیده و بغضا" تا عمق 5/5 متر پائین رفته است با توجه به لایه های موجود كه تحتانی ترین آن دارای تراشه های سنگی و تیغه بوده كه پس از آن یك فاصله هزار ساله را نشان می دهد، دوباره با اثار زیست انسانی میرسد، دارای چهار دوره سكونتی است: پیش از تاریخ، اشكانی، ساسانی، اسلامی كه البته دوره سلوكی آن برای نگارنده چندان مورد یقین نیست. چه بسا كه كتیبه مورد بحث ممكن است در قرون گذشته ایجاد شده باشد. كه البته باید با مطالعات بیشتر و آزمایشاتی كه از خود كتیبه به عمل می آید، صحت و سقم آن عیان گردد.

در گمانه زنی ها مشخص گردیدعلاوه بر آنكه در سطح غار، لایه ها به صورت انباشت تاریخی به شكل دوره به دوره قرار گرفته اند، خاك های رانده شده به داخل حفره های كناری غار هم به همان شكل قرار داشته اند، به طوریكه در هر دوره ساكنین بعدی خاك های دوره پیشین را كه در سطح غار وجود داشته در حفره ها و سوراخهای موجود انباشته اند. نتیجه لایه نگاری در یكی از گمانه ها tta.f1 گمانه a طبقه چهارم كه تا عمق 5/5 متر حفر گردیده است. نشان داد كه توالی دوره های تاریخی به همان صورتی است كه مواد فرهنگی آن در خاك های انباشت شده در دهانه و حفره های و نیز راه های فرعی مسدود شده، قرار داشت. هر چند دوره پیش از تاریخ آن كمتر نشانی از مواد فرهنگی آن موجود بوده با این حال در بعضی از موارد با الك كردن خاك ها، تراشه هایی به دست می آوریم كه با تراشه و تنبه هایی كه در عمق گمانه ها به آن دست یافتیم. مطابقت داشت. در tta.f4 ( گمانه a طبقه چهارم ) در عمق 5/2 متری كه آثار دوره پارتی وجود داشت، به یك قشر رسوبی برخورد كردیم كمه این قشر به قطر 50 سانتی متر فاصله ای بین دوره پیش از تاریخ و تاریخ ایجاد كرده بود. پس از این فاصله ) گپ ) بر مسطح رسوبات آهكی، به چندین تراشه سنگی ( flake ) برخورد كردیم، این نوع تراشه ها را در گمانه زنی هایی دیگر نیز داشتیم كه بطور كلی باتیغه ها و تراشه هایی كه در دامنه های جنوبی غار و محوطه های اطراف بدست آوردیم. همخوانی دارد. نتیجه اینكه این غار از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی ( قرون 7-8 ) هجری مورد استفاده قرار گرفته است.

پژوهش میدانی محوطه

پیشینه پژوهش میدانی محوطه:
غار كرفتو در سال 1818 توسط سر رابرت كرپورتر بازدید و كتیبه آن خوانده شده و در سال 1838 هنری اولینسون از غار بازدید كرد و آنچه را كه بوسیله كرپورتر از كتیبه خوانده شده بود، اصلاح نمود. در سال 1963 سراورل اشتین همراه با دستیار هنری اش ایوب خان نقشه اطاق های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی را تهیه كردند.كه البته اكنون با توجه به اینكه خاكبرداری و پاكسازی راهروها و دهلیز ها به طور كامل انجام گرفته، نقشه اشتین كامل نیست. البته هیات در نظر داشت نقشه برداری غار را بصورت سه بعدی انجام دهد. كه این امر با توجه به هزینه سنگینی كه در برداشت، در هنگام كاوش امكان پذیر نشد. ولی پلان طبقات مختلف غار و نیز راه های جدیدی كه پیدا شد و به بیرون از غار منتهی گشت تهیه گردیده است.
در سال 1376 آقای دكتر میر اسكندری در راس هیاتی به گمانه زنی های محدود در درون غار و بیرون غار اقدام نمود، اولین كاوش توسط نگارنده نیز در زمستان سال 1379 به مدت 45 روز در تالار بزرگ و طولانی طبقه دوم انجام گرفت كه به جهت خاكبرداری های غیر اصولی كه قبلا" بیشتر در آن انجام شده بود، نتیجه لازم و قابل اعتمادی دستگیر هیات نشد. بنابر این توجه به طبقه چهارم معطوف گردید. و در همین سال تعدادی گمانه در طبقه چهارم زده شد كه به لحاظ نتایج قابل توجه ای كه در بر داشت. برنامه كاوش آن برای سال 80 ارئه گردید. در سال 1380 ( تابستان و پائیز ) علاوه بر كاوش هایی كه در طیقه چهارم انجام شده و مطالعات قبلی را تكمیل نمود، در دامنه های جنوبی غار و آن سوی دره ( دامنه كوه سه دختران ) در ارتباط با دوره های مختلف غار كاوش هایی انجام گرفت كه فقط به دوره اسلامی آن قرون 7 و 8 كه همزمان با غار كرفتو بود، دست پیدا نمودیم كه عبارت بود از یك گورستان و نیز در محوطه های اطراف از جمله ده كهنه ( غرب غار كرفتو به فاصله یك كیلومتر ) تلك آوی 2 كیلومتری جنوب غربی غار، غار كانی میكائیل یك كیلومتری شمال غار كرفتو كاوش هایی انجام گرفت كه همگی با دوره های مختلیف غار، پیش از تاریخ پارت و ساسانی، اسلامی، همخوانی داشته است. كاوش در این محوطه ها نشان داد كه در دوره های مختلف به جز پیش از تاریخ ( اواخر هزاره پنجم و اوایل هزاره چهارم ) غار كرفتو به عنوان یك مركزیت قرار داشته است و اینكه ایا می توانسته به خصوص در دوران پارت و ساسانی به جایگاه ویژه ای چون نیایشگاه و محل اجرای مراسم مذهبی باشد جای مطالعه و تحقیق بیشتری را طلب می كند، با این وجود نگارنده معتقد است این معماری ایجاد شده در دل كوه و تراش صخره ها كه بی نظیر ترین معماری صخره ای در ایران است پیامی غیر از یك فضای مسكونی را دارا است مطالعه بر روی معماری موجود اشیا و سفالینه های بدست آمده ما را در نتیجه گیری نهایی یاری خواهد نمود.

هدف از انجام پژوهش میدانی : ( طرح احتمالات پیش از انجام بررسی )
غار كرفتو به سبب داشتن معماری منحصر به فرد و بی نظیر صخره ای همیشه مورد توجه بوده است و از این بابت استانهای كردستان در دد سرمایه گذاری و سامندهی اطراف و دامنه های آن بر آمده بود كه این امر می بایست با نظر و برنامه های پژوهشی سازمان میراث فرهنگی كشور هماهنگی و همسویی داشت. بنابر این در سال 1376 همزمان با كار ساماندهی غار از جمله محوطه سازی، پله گذاری و پاكسازی غار كاوشهای محدودی هم انجام گرفت، در این باره متاسفانه طبقه دوم با خاكبرداری های غیر اصولی و عجولانه و پله گذاری برای دست یابی آسان به غار كار پژوهش علمی باستان شناختی را شكل ساخت و در بعضی از موارد خاكبرداری ها در طبقه دوم ما را از دست یابی به یك نتیجه اصولی و علمی از طریق كاوش محروم ساخت ،با این حال از آنچه كه باقی مانده در طبقه دوم بود و نیز طبقه چهارم كاوش آن نتایج قابل قبولی ارائه گردد.

نتایج حاصله : ( طرح دستاوردها از جمله اشیا یا نتایج تاریخی و ... )
در ابتدای امر چون هدف استانداری آماده سازی غار برای بازدید كنندگان و جذب آنها بود و با بودجه ای كه برای اختصاص داده بود در جهت تسریع در این كار، فشار را بر روی میراث استان و هیات كاوش برای كار مضاعف نموده بود، با این وجود كاوش و پژوهش در غار و محوطه های اطراف و پناگاه ها در دوفصل كاوش انجام گردید و نظر بر این بود كه بدون پژوهش و مطالعات اساسی در رابطه با غار هچگونه خاكبرداری و پاكسازی در محوطه غار انجام نشود كه در اصل همان برنامه به اجرا در آمد. بدون شناخت لایه های باستانی و مواد فرهنگی آن كاری صورت نگرفت پس از انجام گمانه زنی های در محوطه درون غار و بیرون آن، خاكهای موجود بطور كامل غربال گردید.كه 22 هزار قطعه سفال مربوط به دوره های مختلف غار بدست آمد. چون كاوش غار بصورت اضطرای بود، بنابر این با توجه به اضطراریبودن مورد، بطور هدف مند كند، شناخت دوره های مختلف غار با انجام گمانه زنی مد نظر قرار گرفت كه پس از آن برای ارتباط دادن این دوره ها با محوطه های اطراف و موقعیت مكانی غار كرفتو در دوره های مختلف تاریخی كاوش در این محوطه ها در دستور كار قرار گرفت كه البته این اهداف هیات كاوش در آغاز كار بوده است. در پایان كار با توجه به مطالعات مقدماتی بر روی سفالینه های یافت شده از غار و محوطه های اطراف آن انجام گردیده است. معلوم گشت كه در دوره های پارت و ساسانی و قرون هفت و هشت هجری غار كرفتو فعال بوده ولی از نظر نوع فعالیت و مورد استفاده قرار گرفتنش، متفاوت بوده است. بدین صورت كه در دوره های پیش از اسلام، با احتمال فراوان نوع مركز آئینی و نیایش محسوب می گردیده و در دوره های اسلامی با تغییراتی كه در آن ایجاد كرده بودند به عنوان سكونت گاه و چه بسا مكان دفاعی كاربری داشته است، چرا كه هنوز هم محلی ها با آن قلعه می گویند. قلعه ای كه آثار و بقایای برج مانند قلعه ای كه در بالای كوه قرار داشته، هنوز هم وجود دارد. اما از محوطه هایی كه در فصل دوم به جهت ارتباط با غار كرفتو مورد كاوش قرار گرفت، یك گورستان هزاره اول ق. است كه ظروف منقوش سفالی آن7 مهره ای عقیق و آهكی كوچك و سنجاق های مفرغی و گیره های موی سر مفرغی آن شباهت تام كاملی با اشیا به دست آمد از زیویه دارد زیویه حدودا" در كیلومتری غرب این محوطه قرار گرفته دراین گورستان كه به سال شناسایی گردید و در سال اقدام به كاوش آن شد قبور مستطیل شكل در دل سنگ های رسوبی سست و قابل انعطاف ( تعرف های آتشفشانی ) كنده شده است و اجساد بصورت چمباتمه همراه با اشیا مفرغی و سفالینه های منقوش دفن شده اند.